Celiakia inaczej choroba trzewna to choroba genetyczna o charakterze autoimmunologicznym, która może ujawnić się w każdym wieku. Najczęściej jednak ujawnia się we wczesnym dzieciństwie oraz u osób dorosłych w wieku 30-50 lat, dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Szacuje się, że choruje na nią 1% populacji, w Polsce jest to około 400 tysięcy mieszkańców. Jako, że jest to choroba dziedziczona, ryzyko zachorowania jest większe u osób genetycznie predysponowanych, to znaczy, że jeśli na celiakię choruje krewny pierwszego stopnia, czyli rodzice czy rodzeństwo, zwiększa się ryzyko wystąpienia choroby trzewnej.
Gluten, czyli czynnik, który wywołuje niewłaściwą reakcję odpornościową organizmu przeciw własnym tkankom, jest dla organizmu czynnikiem toksycznym, prowadzi do wystąpienia różnorodnych objawów klinicznych. Gluten to białko poszczególnych zbóż: gliadyna występująca w pszenicy, hordeina w jęczmieniu i sekalina w życie. U chorych na celiakię spożywanie glutenu prowadzi do zaniku kosmków jelitowych, czyli wypustek śluzówki jelit, odpowiedzialnych za przyswajanie substancji odżywczych z pożywienia. W konsekwencji prowadzi to do zaburzeń wchłaniania i pojawienia się niedoborów składników odżywczych w organizmie, w ciężkich przypadkach aż do wyniszczenia organizmu.
Jakie są objawy celiakii?
Celiakię, ze względu na występowanie objawów, możemy podzielić na:
Celiakia pełnoobjawowa (klasyczna, jawna)
Charakteryzuje się występowaniem biegunek tłuszczowych lub wodnistych, zwiększonym obwodem w okolicy brzucha, wzdęciami, bólami brzucha, apatią, szybką utratą masy ciała u dorosłych i brakiem przyrostu masy ciała u dzieci, niedoborem witamin i minerałów. Ta forma celiakii występuje najczęściej u dzieci, osób w podeszłym wieku oraz u kobiet w ciąży.
Celiakia skąpoobjawowa (latentna)
Częstość występowania tego rodzaju choroby trzewnej jest nawet 7 razy wyższe niż postać pełnoobjawowa, przy czym trudniejszy do zdiagnozowania. Występują tu bowiem objawy pozajelitowe, czyli nie dające objawów ze strony układu pokarmowego, ale świadczące o zaburzeniach wchłaniania jelitowego. Nasilenie objawów może być spowodowane infekcją bakteryjną lub wirusową, a w przypadku kobiet także ciążą. Pacjent przez wiele lat może chorować, nie zdając sobie z tego sprawy.
Wskazaniami sugerującymi celiakię latentną są:
Celiakia utajona
Charakteryzuje się występowaniem swoistych przeciwciał (IgAEmA), ale charakterystyczne objawy celiakii nie występują. W ciągu 10 lat jednak, u chorych można zaobserwować zanik kosmków jelitowych oraz przejście w postać skąpoobjawową lub pełnoobjawową.
Rozpoznanie celiakii
W przypadku pojawienia się objawów, które mogłyby wskazywać na celiakię, należy zgłosić się do lekarza, który zleci odpowiednie badania w celu rozpoznania celiakii. Bardzo ważne jest, by na własną rękę nie wprowadzać diety bezglutenowej, gdyż może to wpłynąć niekorzystnie na badania laboratoryjne, a właściwie na ich wyniki.
Badania serologiczne, które są pomocne przy diagnostyce celiakii to badanie oznaczenia aktywności swoistych przeciwciał przeciwko: transglutaminazie tkankowej (tTG), endomysium mięśni gładkich (EmA), deaminowanej gliadynie (DGP lub GAF). Dodatni wynik minimum jednego z oznaczeń skłania do przeprowadzenia biopsji błony śluzowej jelita cienkiego. Przy ocenie zmian histopatologicznych po wykonaniu biopsji jelita cienkiego wykorzystuje się skalę Marsha-Oberhubera. Wspomagającymi badaniami są także oznaczenia kwasu foliowego, hemoglobiny i żelaza, gdyż u chorych na celiakię, ich poziomy są zwykle obniżone.
W diagnostyce choroby trzewnej wykorzystuje się także badanie genetyczne polegające na oznaczeniu haplotypów HLA-DQ2 i HLA. Niestety badanie to nie jest jednoznaczne, gdyż 30% zdrowych osób z posiadanym jakiegoś haplotypa może nigdy na celiakię nie zachorować.
Leczenie celiakii
Jedyną metodą leczenia celiakii jest stosowanie diety bezglutenowej, która może zostać uzupełniona przez lekarza o witaminy i konkretne składniki mineralne, w przypadku stwierdzenia ich niedoborów.
Chorzy na celiakię muszą stosować dietę bezglutenową, opierającą się na produktach, których zawartość glutenu nie przekracza 20 mg/kg surowca. Należy pamiętać nie tylko o wykluczeniu zbóż zawierających gluten, ale także o wszelkich produktach, który gluten mogą zawierać.
Produkty zalecane i zabronione w diecie bezglutenowej:
Produkty zbożowe
*Zalecane są: ryż (w tym: pieczywo ryżowe, makaron ryżowy, płatki ryżowe, kleik ryżowy, skrobia ryżowa, ryż dmuchany), gryka (kasza gryczana, chleb gryczany, mąka gryczana), kukurydza (kasza kukurydziana, mąka i skrobia kukurydziana, płatki kukurydziane, kukurydza prażona, chrupki kukurydziane), pieczywo bezglutenowe, makaron sojowy, mąka sojowa, kasza jaglana, mąka ziemniaczana, mąka z prosa, siemię lniane, amarantus, quinoa. Należy zwracać uwagę, by w podanych produktach nie występował słód jęczmienny, który jest wykluczony w diecie bezglutenowej.
*Zabronione są: pieczywo tradycyjne i cukiernicze, makarony, kasza manna, kasza kuskus, kasza jęczmienna, musli, otręby, bułka tarta. W Polsce nie zaleca się spożywania owsa niecertyfikowanego, ze względu na zanieczyszczenie glutenem.
Mleko i produkty mleczne: Dozwolone są: mleko, biały ser, fermentowane produkty mleczne: jogurt, kefir, maślanka. Uwagi wymagają produkty takie jak jogurty smakowe, serki homogenizowane, żółte sery, serki topione, śmietana, gdyż mogą zawierać domieszkę glutenu.
Dozwolone są wszystkie oleje i tłuszcze.
Wszystkie owoce i warzywa, także przetwory i owoce suszone.
Mięso i ryby oraz ich przetwory: Dopuszczone są wszystkie gatunki mięs i ryb oraz owoce morza, podroby i szlachetne wędliny. Wykluczyć należy konserwy mięsne i rybne oraz wysoko przetworzone produkty takie jak parówki, pasztety, mielonki, salcesony, kaszanki oraz mięsa i ryby panierowane.
Wśród słodyczy dozwolone są: słodycze i ciasteczka bezglutenowe, cukier, miód, budynie i kisiele na bazie mąki ziemniaczanej, galaretki, czekolada bez nadzienia, naturalne kakao. Niedozwolone są natomiast tradycyjne ciasta, ciasteczka, biszkopty, wafle, paluszki, nadziewane czekolady i batony, produkty zawierające słód jęczmienny.
Prawie wszystkie napoje są dozwolone, to jest: woda, soki owocowe, soki warzywne, kawa naturalna i rozpuszczalna, herbata czarna, ziołowa, z wykluczeniem kawy zbożowej i niektórych herbatek i kaw z dodatkiem słodu.
Wśród dodatków zabronione są sosy, majonezy, ketchupy i musztardy z dodatkiem mąki, zupy w proszku, sos sojowy, zupy typu instant, kostki rosołowe oraz zakwas do barszczu białego i żurku. Chorzy na celiakię mogą używać ziół, drożdży, octu winnego i jabłkowego, proszku do pieczenia bezglutenowego, sody oczyszczonej czy przecieru pomidorowego.
W przypadku alkoholi należy zwracać uwagę na likiery, wyłączyć z diety piwo, whisky i kwas chlebowy. Dopuszczalne są alkohole destylowane, nalewki i wino.
Dla pewności, czy dany produkt może być spożywany przez chorego należy zawsze czytać etykiety na opakowaniu. Zdarza się, że produkt, który nie jest produktem zbożowym, zawiera niewielkie ilości glutenu. By mieć pewność, ze dany wyrób jest bezpieczny, warto wybierać artykuły spożywcze oznaczone symbolem przekreślonego kłosa, jako gwarancję żywności bezglutenowej.
Osoby cierpiące na nietolerancję glutenu muszą zwracać uwagę na jego obecność także w wyrobach farmaceutycznych, informacje takie zawsze zawarte są w ulotkach informacyjnych.
Choroba trzewna jest nieuleczalna, w związku z tym pacjenci muszą stosować dietę bezglutenową do końca życia, skutkami nieprzestrzegania diety mogą być bezpłodność, osteoporoza czy zaburzenia psychiczne.
